|
|
Food forest czyli prehistoryczny wyszynk w zaroślach
Jeżeli patrzymy na zjawisko zwane po angielsku "food forest" oczami przemysłowej czy postprzemysłowej cywilizacji wydaje się ono czymś nowatorskim. Jednak wystarczy pogrzebać trochę w historii i etnografii aby ze zdumieniem stwierdzić, że w istocie jest to najpierwotniejsza forma rolnictwa.
W najbardziej pierwotnej formie rolnictwo sprowadzało się do "skolekcjonowania" jak największej ilości pożytecznych roślin na jak najmniejszym obszarze. Wszystkie rośliny pochodziły oczywiście z okolicy toteż z reguły były perfekcyjnie dostosowane do lokalnych warunków. Jeżeli jednak jakaś roślina ze względów mikroklimarycznych lub glebowych nie czuła się w nowym miejscu dobrze to najczęściej z niej rezygnowano. W czasach gdy zdobycie wystarczającej ilości kalorii w pożywieniu było nie lada wyzwaniem, kolekcjonowanie roślin,których uprawa wymagała dużego wysiłku - raczej nie wchodziło raczej w rachubę. Powstawał w ten sposób "ogród", który od otaczającego lasu różnił się tylko zagęszczeniem użytecznych roślin.
Ta forma rolnictwa jest zresztą praktykowana po dziś dzień w niektórych krajach, głównie ciepłym klimacie. Przykłady możemy zobaczyć nawet na YouTube (300-letni food forest w Wietnamie), (2000-letni food forest w Maroku)
W tzw krajach cywilizacji zachodniej forma ta została zaniechana wraz z upowszechnieniem się intensywnej gospodarki rolnej z monokulturą, co niejednokrotnie wiązało się z wykarczowaniem znacznych obszarów leśnych i stopniowa rezygnacją z użytkowania "dzikich" form roślin, które nie bardzo nadawały się do przemysłowej uprawy lub do przemysłowego przetwórstwa.
Jednak ta "półdzika" forma gospodarowania przetrwała częściowo na słabiej zaludnionych obszarach Europy środkowo-wschodniej aż do początków XX wieku w formie gospodarstw leśnych. Gospodarowanie na nich polegało na zwiększaniu ilości pożytków uzyskiwanych z lasu, bez naruszania leśnego ekosystemu. Właśnie istnienie naturalnego ekosystemu gwarantowało ochronę przed szkodnikami, zachowanie dobrych warunków glebowych i samoodnawialność pożytków.
Podobna zasada stoi za koncepcją współczesnych "food forest". Główna cecha tej formy uprawy jest rezygnacja z tego co jest wyznacznikiem współczesnego intensywnego rolnictwa czyli wszelkich sztucznych (i kosztownych) form nawożenia i ochrony roślin. Oznacza to jednak konieczność stworzenie takiego ekosystemu, który będzie pracował za nas czyli sam, albo z nasza niewielką pomocą, będzie w w stanie zapewnić sobie ochronę przed szkodnikami i uruchomić procesy zapobiegające wyjałowieniu gleby.
W najbardziej pierwotnej formie rolnictwo sprowadzało się do "skolekcjonowania" jak największej ilości pożytecznych roślin na jak najmniejszym obszarze. Wszystkie rośliny pochodziły oczywiście z okolicy toteż z reguły były perfekcyjnie dostosowane do lokalnych warunków. Jeżeli jednak jakaś roślina ze względów mikroklimarycznych lub glebowych nie czuła się w nowym miejscu dobrze to najczęściej z niej rezygnowano. W czasach gdy zdobycie wystarczającej ilości kalorii w pożywieniu było nie lada wyzwaniem, kolekcjonowanie roślin,których uprawa wymagała dużego wysiłku - raczej nie wchodziło raczej w rachubę. Powstawał w ten sposób "ogród", który od otaczającego lasu różnił się tylko zagęszczeniem użytecznych roślin.
Ta forma rolnictwa jest zresztą praktykowana po dziś dzień w niektórych krajach, głównie ciepłym klimacie. Przykłady możemy zobaczyć nawet na YouTube (300-letni food forest w Wietnamie), (2000-letni food forest w Maroku)
W tzw krajach cywilizacji zachodniej forma ta została zaniechana wraz z upowszechnieniem się intensywnej gospodarki rolnej z monokulturą, co niejednokrotnie wiązało się z wykarczowaniem znacznych obszarów leśnych i stopniowa rezygnacją z użytkowania "dzikich" form roślin, które nie bardzo nadawały się do przemysłowej uprawy lub do przemysłowego przetwórstwa.
Jednak ta "półdzika" forma gospodarowania przetrwała częściowo na słabiej zaludnionych obszarach Europy środkowo-wschodniej aż do początków XX wieku w formie gospodarstw leśnych. Gospodarowanie na nich polegało na zwiększaniu ilości pożytków uzyskiwanych z lasu, bez naruszania leśnego ekosystemu. Właśnie istnienie naturalnego ekosystemu gwarantowało ochronę przed szkodnikami, zachowanie dobrych warunków glebowych i samoodnawialność pożytków.
Podobna zasada stoi za koncepcją współczesnych "food forest". Główna cecha tej formy uprawy jest rezygnacja z tego co jest wyznacznikiem współczesnego intensywnego rolnictwa czyli wszelkich sztucznych (i kosztownych) form nawożenia i ochrony roślin. Oznacza to jednak konieczność stworzenie takiego ekosystemu, który będzie pracował za nas czyli sam, albo z nasza niewielką pomocą, będzie w w stanie zapewnić sobie ochronę przed szkodnikami i uruchomić procesy zapobiegające wyjałowieniu gleby.
O puszczach
Puszcza to las pierwotny ukształtowany przez przyrodę bez ingerencji człowieka. Puszcze klimatu umiarkowanego były dominującym naturalnym ekosystemem Europy środkowo-wschodniej, toteż właściwie każdy food forest w tym regionie jest skazany na ich naśladowanie.
Puszcza jest bardzo odpornym ekosystemem ponieważ w wyniku ostrej konkurencji przeżywają tylko najsilniejsze i najbardziej odporne rośliny. Warunkiem siły i odporności rośliny jest jej najlepsze (wśród konkurencji) przystosowanie do panujących warunków. Inne rośliny giną. Podobnie dzieje się z gorzej dostosowanymi gatunkami- chyba, ze znajdą sobie inna niszę w której będą miały przewagę. To okrucieństwo jest ceną jaka się płaci za wytworzenie zdrowego ekosystemu odpornego na różnorakie klęski żywiołowe. Niemniej istotna częścią puszczy są zwierzęta, których różnorodność zapobiega nadmiernemu namnożeniu się szkodników. Ważna cecha lasów pierwotnych jest ich rola ochronna gleby. Znajduje się ona pod osłona drzewostanu i nie ulega degradacji.
W powszechnej wyobraźni puszcza czy las kojarzą się głównie z drzewami. Jednak ich skład jest znacznie bardziej skomplikowany. Wysokie drzewa tworzą warstwę najwyższą czyli drzewostan. Pod nią znajduje się podszyt leśny. W skład podszytu leśnego wchodzą krzewy i małe drzewa. Najniższą warstwę stanowi runo leśne, które z kolei dzieli się na warstwę zielną (zbudowaną z ziół, bylin, krzewinek) i warstwę mchów i porostów.
Lasy pierwotne klimatu umiarkowanego są pojęciem różnorodnym. Ich forma i kształt zalezą nie tylko od warunków klimatycznych, ale również od zasobności gleby i tzw stosunków wodnych (czyli od tego czy teren jest bagnisty czy suchy). To one kształtowały proporcje pomiędzy poszczególnymi warstwami i ich specyficzna szatę roślinną.
Puszcze Europy środkowo-wschodniej należą już do przeszłości, jednak nadal są rozróżniane różne typy siedliskowe lasów. Upraszczając bardzo skomplikowany i wielostopniowy podział można powiedzieć, że w zależności od żyzności gleby na której rosną lasy dzielimy na bory i lasy (liściaste).
Bory rosną na ubogich glebach, a ich drzewostan składa się głównie z drzew iglastych najczęściej z przewaga sosny.
Lasy (liściaste) rosną na glebach żyznych składają się przede wszystkim z drzew liściastych, których gatunkowy skład drzewostanu jest ustalony w znacznej mierze przez panujące stosunki wodne i glebowe. Niejednokrotnie pokrywały duże przestrzenie na których przewagę miał jeden gatunek drzewa.
Panujące stosunki wodne są podstawą do podziału borów i lasów na suche, świeże, wilgotne i bagniste. W lasach liściastych wyróżniamy jeszcze jeden typ - łęgi. Są to lasy różniące na terenach zalewowych.
Puszcza jest bardzo odpornym ekosystemem ponieważ w wyniku ostrej konkurencji przeżywają tylko najsilniejsze i najbardziej odporne rośliny. Warunkiem siły i odporności rośliny jest jej najlepsze (wśród konkurencji) przystosowanie do panujących warunków. Inne rośliny giną. Podobnie dzieje się z gorzej dostosowanymi gatunkami- chyba, ze znajdą sobie inna niszę w której będą miały przewagę. To okrucieństwo jest ceną jaka się płaci za wytworzenie zdrowego ekosystemu odpornego na różnorakie klęski żywiołowe. Niemniej istotna częścią puszczy są zwierzęta, których różnorodność zapobiega nadmiernemu namnożeniu się szkodników. Ważna cecha lasów pierwotnych jest ich rola ochronna gleby. Znajduje się ona pod osłona drzewostanu i nie ulega degradacji.
W powszechnej wyobraźni puszcza czy las kojarzą się głównie z drzewami. Jednak ich skład jest znacznie bardziej skomplikowany. Wysokie drzewa tworzą warstwę najwyższą czyli drzewostan. Pod nią znajduje się podszyt leśny. W skład podszytu leśnego wchodzą krzewy i małe drzewa. Najniższą warstwę stanowi runo leśne, które z kolei dzieli się na warstwę zielną (zbudowaną z ziół, bylin, krzewinek) i warstwę mchów i porostów.
Lasy pierwotne klimatu umiarkowanego są pojęciem różnorodnym. Ich forma i kształt zalezą nie tylko od warunków klimatycznych, ale również od zasobności gleby i tzw stosunków wodnych (czyli od tego czy teren jest bagnisty czy suchy). To one kształtowały proporcje pomiędzy poszczególnymi warstwami i ich specyficzna szatę roślinną.
Puszcze Europy środkowo-wschodniej należą już do przeszłości, jednak nadal są rozróżniane różne typy siedliskowe lasów. Upraszczając bardzo skomplikowany i wielostopniowy podział można powiedzieć, że w zależności od żyzności gleby na której rosną lasy dzielimy na bory i lasy (liściaste).
Bory rosną na ubogich glebach, a ich drzewostan składa się głównie z drzew iglastych najczęściej z przewaga sosny.
Lasy (liściaste) rosną na glebach żyznych składają się przede wszystkim z drzew liściastych, których gatunkowy skład drzewostanu jest ustalony w znacznej mierze przez panujące stosunki wodne i glebowe. Niejednokrotnie pokrywały duże przestrzenie na których przewagę miał jeden gatunek drzewa.
Panujące stosunki wodne są podstawą do podziału borów i lasów na suche, świeże, wilgotne i bagniste. W lasach liściastych wyróżniamy jeszcze jeden typ - łęgi. Są to lasy różniące na terenach zalewowych.
O lasach (liściastych)
Lasy liściaste są lasami lepszych gleb. Gleby na których rosną są określane jako żyzne lub dość żyzne, najczęściej brunatne. Z tego właśnie powodu większość terenów, które zajmowały tego typu puszcze została przekształcona w pola uprawne.
Lasy liściaste charakteryzują się bogactwem gatunków przystosowanych do trochę innych warunków glebowych i stosunków wodnych. Niejednokrotnie tworzyły duże skupiska z przewagą jednego gatunku drzew.
Podszyt i runo leśne kształtują tu nie tylko stosunki wodne czy żyzność gleby, ale również warstwa drzew, których korony, w zależności od gatunku, mogą tworzyć gęsty zacieniający parasol, hamujący rozwój niższych warstw, lub przepuszczając światło tworzyć dogodne warunki dla rozwoju podszytu.
Spośród użytecznych roślin podszytowych należy wymienić ; czeremchę, głóg, kalinę koralową, dzikie jabłonie, czereśnię ptasią, dereń, porzeczkę alpejska, bez czarny
Ze względu na stosunki wodne lasy liściaste dzielimy podobnie jak bory na świeże, wilgotne i bagniste. Jednak większe znaczenie, nie tylko historycznie, wydaje się mieć charakterystyka oparta na przeważającym gatunku drzew.
1) Grąd - jest lasem liściastym z przewagą grabu i dębu oraz licznymi gatunkami domieszkowymi. Ta formacja leśna była powszechna w całej Europie, i najprawdopodobniej pokrywała w przeszłości ponad 40% terytorium Polski (wikipedia). Grądy rozwijają się na żyznych glebach o dobrych stosunkach wodnych (lasy świeże - grąd wysoki i lasy wilgotne - grąd niski). W podszycie występują liczne gatunki drzew i krzewów, lecz ze względu na duże zacienienie nie tworzą one zwartych kompleksów. Warstwa runa leśnego jest dobrze rozwinięta z obfitą warstwą zielną. Przeważają rośliny kwitnące wiosną, przed wykształceniem się liści na drzewach. Na uboższych stanowiskach występuje również borówka czarna.
Ze względu na żyzność ziem grądy zostały w większości zmienione w pola uprawne.
2) Buczyna - las liściasty wyłącznie bukowy lub z niewielka domieszka innych gatunków (dąb, jesion, jawor). Podobnie jak grądy wykształcają się na siedlisku lasu świeżego i wilgotnego. Jednak preferują gleby kwaśne. Charakteryzuje go bardzo duży stopień zacienienia warstw znajdujących się pod korona drzew, co przekłada się na niedorozwój niższych warstw lasu (runa i podszytu). Niejednokrotnie podszyt składa się tylko z młodych buków, a runo leśne może występować tylko skupiskowo w innych miejscach zastąpione ściółką, mchami, porostami.
3) Dąbrowa (świetlista) - jest to las liściasty niemal wyłącznie dębowy. W warstwie drzew mogą występować niewielkie domieszki innych gatunków (osika, grab, lipa). Las ten tworzy się na podłożach piaszczysto gliniastych bogatych w wapń. Charakteryzuje go luźny rozstaw drzew, co przekłada się na stosunkowo dobre oświetlenie niższych warstw lasu. W wyniku czego bujnie rozwija się warstwa poszytu i runa leśnego, w skład tego ostatniego wchodzą nawet światłolubne rośliny łąkowe. Dąbrowa jest uważana za najbogatszy leśny zespół florystyczny na terenie Polski.
4) Ols (olszyna) - typ lasu liściastego rozwijającego się na żyznych glebach bagiennych. Poziom wody sięga od kilku do kilkudziesięciu centymetrów. Są to najczęściej wody stojące, rzadziej wolno płynące (ols jesionowy). Wysoki poziom wód gruntowy jest przyczyną stałego lub częstego podtapiania. Przeważającym gatunkiem jest olsza czarna z domieszką brzozy omszonej, jesionu czy sosny. Niższe warstwy tworzą charakterystyczna kępkowa strukturę z roślinami o mniejszej tolerancji na wilgoć skupionymi na kępach wokół szyi korzeniowej olszy. W niżej położonych miejscach poza kępami rośnie typowa roślinność błotna.
Podszyt tworzą rośliny tolerujące wysoki poziom wód gruntowych i podtapiania;czeremcha zwyczajna, kalina koralowa, leszczyna, porzeczka czarna, bez, jarząb
5) Łęgi - lasy występujące na terenach zalewowych, nad rzekami i potokami.
Lasy liściaste charakteryzują się bogactwem gatunków przystosowanych do trochę innych warunków glebowych i stosunków wodnych. Niejednokrotnie tworzyły duże skupiska z przewagą jednego gatunku drzew.
Podszyt i runo leśne kształtują tu nie tylko stosunki wodne czy żyzność gleby, ale również warstwa drzew, których korony, w zależności od gatunku, mogą tworzyć gęsty zacieniający parasol, hamujący rozwój niższych warstw, lub przepuszczając światło tworzyć dogodne warunki dla rozwoju podszytu.
Spośród użytecznych roślin podszytowych należy wymienić ; czeremchę, głóg, kalinę koralową, dzikie jabłonie, czereśnię ptasią, dereń, porzeczkę alpejska, bez czarny
Ze względu na stosunki wodne lasy liściaste dzielimy podobnie jak bory na świeże, wilgotne i bagniste. Jednak większe znaczenie, nie tylko historycznie, wydaje się mieć charakterystyka oparta na przeważającym gatunku drzew.
1) Grąd - jest lasem liściastym z przewagą grabu i dębu oraz licznymi gatunkami domieszkowymi. Ta formacja leśna była powszechna w całej Europie, i najprawdopodobniej pokrywała w przeszłości ponad 40% terytorium Polski (wikipedia). Grądy rozwijają się na żyznych glebach o dobrych stosunkach wodnych (lasy świeże - grąd wysoki i lasy wilgotne - grąd niski). W podszycie występują liczne gatunki drzew i krzewów, lecz ze względu na duże zacienienie nie tworzą one zwartych kompleksów. Warstwa runa leśnego jest dobrze rozwinięta z obfitą warstwą zielną. Przeważają rośliny kwitnące wiosną, przed wykształceniem się liści na drzewach. Na uboższych stanowiskach występuje również borówka czarna.
Ze względu na żyzność ziem grądy zostały w większości zmienione w pola uprawne.
2) Buczyna - las liściasty wyłącznie bukowy lub z niewielka domieszka innych gatunków (dąb, jesion, jawor). Podobnie jak grądy wykształcają się na siedlisku lasu świeżego i wilgotnego. Jednak preferują gleby kwaśne. Charakteryzuje go bardzo duży stopień zacienienia warstw znajdujących się pod korona drzew, co przekłada się na niedorozwój niższych warstw lasu (runa i podszytu). Niejednokrotnie podszyt składa się tylko z młodych buków, a runo leśne może występować tylko skupiskowo w innych miejscach zastąpione ściółką, mchami, porostami.
3) Dąbrowa (świetlista) - jest to las liściasty niemal wyłącznie dębowy. W warstwie drzew mogą występować niewielkie domieszki innych gatunków (osika, grab, lipa). Las ten tworzy się na podłożach piaszczysto gliniastych bogatych w wapń. Charakteryzuje go luźny rozstaw drzew, co przekłada się na stosunkowo dobre oświetlenie niższych warstw lasu. W wyniku czego bujnie rozwija się warstwa poszytu i runa leśnego, w skład tego ostatniego wchodzą nawet światłolubne rośliny łąkowe. Dąbrowa jest uważana za najbogatszy leśny zespół florystyczny na terenie Polski.
4) Ols (olszyna) - typ lasu liściastego rozwijającego się na żyznych glebach bagiennych. Poziom wody sięga od kilku do kilkudziesięciu centymetrów. Są to najczęściej wody stojące, rzadziej wolno płynące (ols jesionowy). Wysoki poziom wód gruntowy jest przyczyną stałego lub częstego podtapiania. Przeważającym gatunkiem jest olsza czarna z domieszką brzozy omszonej, jesionu czy sosny. Niższe warstwy tworzą charakterystyczna kępkowa strukturę z roślinami o mniejszej tolerancji na wilgoć skupionymi na kępach wokół szyi korzeniowej olszy. W niżej położonych miejscach poza kępami rośnie typowa roślinność błotna.
Podszyt tworzą rośliny tolerujące wysoki poziom wód gruntowych i podtapiania;czeremcha zwyczajna, kalina koralowa, leszczyna, porzeczka czarna, bez, jarząb
5) Łęgi - lasy występujące na terenach zalewowych, nad rzekami i potokami.
O borach
Bór to las iglasty. Rozwija się na kiepskich glebach głównie bielicowych. Są to gleby piaszczyste z niewielka domieszką składników gliniastych. Następuje w nich szybkie wymywanie próchnicy poza warstwę korzeniową. Najpospolitszym gatunkiem drzew w borach europy środkowo-wschodniej jest sosna, aczkolwiek, szczególnie w okolicach górskich zdarzają się bory jodłowe czy świerkowe.
Bory sosnowe nie są jednak monokulturą. Znajduje się w nich domieszka innych drzew iglastych i liściastych. Te ostatnie występują także w podszycie.
Wśród podszytowych drzew użytkowych można znaleźć, brzozę, jarząb, leszczynę, jałowiec (głównie w borach świeżych i wilgotnych).
W zależności od panujących stosunków wodnych bory sosnowe dzielimy na
1) bory suche - rosną na bardzo suchych piaskach. Brak próchnicy i kiepskie stosunki wodne bardzo ograniczają rozwój podszytu i runa. Dominują mchy i porosty
2) bory świeże - wody gruntowe mogą dochodzić nawet do 1.5 m. Nadal bardzo kiepskie kwaśne gleby, głównie bielicowe, lecz nieco lepsze niż w przypadku boru suchego. Runo leśne składa się z mchów i powszechnie występującej borówki brusznicy. Można również znaleźć bażynę, a w lasach z większa domieszka drzew liściastych również poziomkę i malinę kamionkę.
3) bory wilgotne - wody gruntowe wysokie (0.3 -1,2 m), mające wpływ na siedlisko. Gleby słabe piaszczyste z niewielka domieszką elementów gliniastych. W runie dominuje borówka bagienna i bagno. przy większej domieszce drzew liściastych pojawia się czernica.
4) Bory bagienne - występują w bezodpływowych nieckach i obniżeniach. Gleby torfowe silnie kwaśne. W runie leśnym dominuje żurawina
Bory sosnowe nie są jednak monokulturą. Znajduje się w nich domieszka innych drzew iglastych i liściastych. Te ostatnie występują także w podszycie.
Wśród podszytowych drzew użytkowych można znaleźć, brzozę, jarząb, leszczynę, jałowiec (głównie w borach świeżych i wilgotnych).
W zależności od panujących stosunków wodnych bory sosnowe dzielimy na
1) bory suche - rosną na bardzo suchych piaskach. Brak próchnicy i kiepskie stosunki wodne bardzo ograniczają rozwój podszytu i runa. Dominują mchy i porosty
2) bory świeże - wody gruntowe mogą dochodzić nawet do 1.5 m. Nadal bardzo kiepskie kwaśne gleby, głównie bielicowe, lecz nieco lepsze niż w przypadku boru suchego. Runo leśne składa się z mchów i powszechnie występującej borówki brusznicy. Można również znaleźć bażynę, a w lasach z większa domieszka drzew liściastych również poziomkę i malinę kamionkę.
3) bory wilgotne - wody gruntowe wysokie (0.3 -1,2 m), mające wpływ na siedlisko. Gleby słabe piaszczyste z niewielka domieszką elementów gliniastych. W runie dominuje borówka bagienna i bagno. przy większej domieszce drzew liściastych pojawia się czernica.
4) Bory bagienne - występują w bezodpływowych nieckach i obniżeniach. Gleby torfowe silnie kwaśne. W runie leśnym dominuje żurawina
| WIĘCEJ O KAPITULE WIELKIEGO KALESONA I INNYCH PROJEKTACH |
